انتخابات اجباری پشت دروازه تهران! 

گفت ­و­ گوی ماهنامه فراز البرز با حسین عسکری

بخش اول

- بررسی زندگی، زمانه و عملکرد نمایندگان گستره جغرافیایی فعلی استان البرز از آغاز تا دوره نوزدهم مجلس شورای ملّی، موضوع این گفت ­و­ گو است. این محدوده تاریخی که پیشنهاد شما است، چه مبنایی دارد؟

- همان­ گونه که می­ دانید با به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه، دوره جدیدی در حیات سیاسی ایران معاصر پدید آمد که منجر به تشکیل نهاد پارلمان شد. در 16 شهریور 1285 نخستین نظامنامه انتخابات در 32 ماده به امضای شاه قاجار رسید و دو ماه پس از تصویب آن، نخستین دوره مجلس شورای ملّی افتتاح شد. در دوره­ های اوّل و دوّم، هیچ کدام از مناطق استان البرز نماینده ­ای در مجلس نداشتند. در آخرین ماه­ های دوره دوّم یعنی در 22 مهر 1290 انتخاب نماینده ­ای برای حوزه انتخابیه «شهریار، ساوجبلاغ، اشتهارد، برغان و فشند» به تصویب نمایندگان رسید. این عنوان تقریباً بر همه گستره جغرافیایی استان البرز و بخشی از استان تهران فعلی دلالت می ­کرد. برغان و فشند از روستاهای آباد و قدیمی ساوجبلاغ به شمار می ­روند. این عنوان پس از مدّتی به حوزه انتخابیه «شهریار، ساوجبلاغ و کُردان» تغییر یافت و تا پایان دوره نوزدهم باقی بود تا اینکه در دوره بیستم به «حوزه انتخابیه کرج» تغییر یافت. بر همین مبنا در این گفت ­و­ گو، وکلای البرز از آغاز یعنی دوره سوّم تا نوزدهم را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

- لطفاً نام نمایندگان این دوره زمانی را برشمارید تا در ادامه به تفصیل درباره هر کدام گفت­ و­ گو کنیم.

- عرض کردم، گستره فعلی استان البرز در دوره­ های اوّل و دوّم، فاقد نماینده بود؛ اما نام نمایندگان دوره سوّم تا نوزدهم به این شرح است: دوره سوّم: میرزا قاسم­ خان تبریزی مشهور به صوراسرافیل (درگذشت 1327ش)؛ دوره چهارم: سیّد محمّدصادق طباطبایی (درگذشت 1340ش)؛ دوره پنجم تا چهاردهم: میرزا یدالله خان دهستانی (درگذشت 1336ش)؛ دوره پانزدهم تا هفدهم: بهاءالدین کهبد (درگذشت 1361ش)؛ دوره هجدهم: دکتر سیّدجواد حمزوی (متولد 1300ش)؛ دوره نوزدهم: مهندس عبدالعلی دهستانی (متولد 1300ش). در پایان این گفت ­و­ گو نیز درباره دو نماینده البرزی ­الاصل یعنی آقا سیّدمصطفی حسینی برغانی (درگذشت 1310ش) نماینده صنف سمساران در نخستین دوره مجلس شورای ملّی و شیخ مهدی نجم ­آبادی (درگذشت 1336ش) نماینده مردم کرمان در دوره دوّم مجلس شورای ملّی، نکاتی را عرض خواهم کرد.

- بپردازیم به نماینده دوره سوّم یعنی میرزا قاسم خان تبریزی. آیا ایشان نسبتی با میرزا جهانگیر خان شیرازی مشهور به صوراسرافیل روزنامه ­نگار مشهور دوره مشروطه دارد؟

- باهم نسبت خویشاوندی ندارند اما به جهت همکاری در انتشار نشریه اثرگذار صوراسرافیل، هردو به این لقب مشهور شده ­اند. میرزا قاسم­خان تبریزی مشهور به صوراسرافیل فرزند میرزا حسن ­خان است. پس از پایان تحصیلات قدیم، امور مالی را هم فراگرفت و در دربار مظفرالدین میرزای ولیعهد در تبریز به منشی ­گری در امور بناخانه مشغول شد. با آغاز جنبش مشروطه ­خواهی ایرانیان، در زمره آزادی­ خواهان قرار گرفت و با همکاری میرزا جهانگیر خان شیرازی مشهور به صوراسرافیل و استاد علی ­اکبر دهخدا، نشریه صوراسرافیل را در سال 1286ش منتشر کرد و به مبارزه سیاسی با محمّدعلی شاه قاجار پرداخت. نشریه صوراسرافیل با روش سیاسی و انتقادی خود، کمک بزرگی به گسترش بیداری و آزادی ­خواهی ایرانیان کرد.

- میرزا قاسم خان چه فعالیت ­هایی در نهضت مشروطیت داشت؟

- عضو «انجمن غیبی تبریز» و یکی از سه چهره اصلی «انجمن غیبی سوسیال دمکرات تهران» بود. نشریه صوراسرافیل سه روز پیش از به توپ بستن مجلس در سال 1287ش توقیف شد و میرزا قاسم خان به همراه علی ­اکبر دهخدا به استانبول گریخت و سپس به برلین (آلمان) رفت و در آنجا، صوراسرافیل را منتشر کرد. پس از فتح تهران به وسیله مشروطه­ خواهان در سال 1288ش و برکناری محمّدعلی شاه، میرزا قاسم ­خان به تهران بازگشت و در دوره دوّم قانون ­گذاری، از تهران به نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب شد.

- چگونه شد که میرزا قاسم خان به نمایندگی شهریار و ساوجبلاغ رسید؟

- در سال 1293ش در دوره سوّم مجلس شورای ملّی با کسب 6409 رأی از حوزه انتخابیه شهریار، ساوجبلاغ و کردان به نمایندگی برگزیده شد. پس از شروع جنگ­ جهانی اوّل و ورود سپاه متجاوز روسیه به ایران، مجلس سوّم در 21 آبان 1294ش تعطیل شد.

- حوزه انتخابیه شهریار و ساوجبلاغ در آستانه انتخابات دوره سوّم و پس از آن چه وضعیتی داشت؟

- براساس مستندات تاریخی، اهالی ساوجبلاغ و شهریار با فقر و بیماری مالاریا دست به گریبان بودند. همچنین بیشتر اهالی این مناطق، در بی ­سوادی مطلق به سر می ­بردند. به گونه ­ای که به نوشته خانم دکتر منصوره اتحادیه، حتی اعضای هیئت نظارت بر انتخابات هم ­سواد نداشتند.

- در برخی منابع تاریخی آمده که انتخابات دوره سوّم مجلس در منطقه ساوجبلاغ، مناقشه ­برانگیز شد. ماجرا از چه قرار بود؟

- برخی پژوهشگران صحت انتخابات دوره سوّم مجلس شورای ملّی در ساوجبلاغ را مورد تردید قرار داده­اند. آنها بر این نظرند که در ساوجبلاغ و توابع آن، حدود ده هزار تعرفه تقسیم شده بود و 6409 رأی به میرزا قاسم ­خان از «حزب اجتماعیون اعتدالیون» داده شد. شاید این تعداد تعرفه به عمد پخش شد که میرزا قاسم خان با اعتبار بسیار وارد مجلس شود امّا برگزارکنندگان انتخابات، توزیع این تعداد برگه رأی ­گیری را در راستای تشویق مردم برای شرکت در انتخابات می ­دانند. روزنامه رعد در شماره 47 (13 صفر 1333ق) متن شکایت از انتخابات ساوجبلاغ را چنین آورده است: «به ما گفتند که حکم حاکم است و مرگ مفاجات باید رعیت تعرفه بگیرد و بعد از تعرفه گرفتن به ما گفتند که عموم رعیت ساوجبلاغ به حکم دولت باید آقای میرزا قاسم خان تبریزی را وکیل کنند. شهاب ­السلطان عضو انجمن نظار شخصاً سوار شده و در دهات و آبادی­ های ساوجبلاغ مردم را تهدید نمود... خواستیم به حاکم شکایت کنیم ولی آقای حسین ­زاده به ضرب شلاق حالی کرد؛ و خواستیم به قوام ­الدوله حاکم تهران شکایت کنیم معلوم شد خود او قاسم­ خان را از حکومت محلّی خواسته؛ و اگر بخواهیم به هیأت دولت شکایت کنیم. اتفاقاً هیأت دولت برای جلب رضایت یک قسمت از حزب محترم اعتدالیون با کمال لاقیدی این انتخابات اجباری را در پشت دروازه تهران تماشاچی شده و شاید هم نظریات خودشان را مخصوصاً در اجرای این مقصود دخالت بدهند، در این صورت چه باید کرد؟»

- یعنی نماینده ساوجبلاغ و شهریار در آن دوره، سهمیه از پیش تعیین شده حزب اعتدالیون بود؟

- از اسناد بجا مانده از انتخابات دوره سوّم، چنین برمی­ آید. روزنامه رعد در ادامه گزارش خود در این باره می ­نویسد: «...حزب محترم اعتدالیون که دارای یک عقیده و یک مسلک و یک نظام نامه بودند، موقع انتخابات شهر آن همه اختلاف نشان دادند. با کدام نیرنگ و حقّه ­بازی تمام اهل ساوجبلاغ را یک حزب سیاسی می­ توان تصوّر کرد؟ بر تهدید ریش­ سفیدان و کدخدایان از طرف حکومت در وجوب انتخاب آقای میرزا قاسم ­خان، طهماس نام سوار قاطر حکومتی شده، در دهات ساوجبلاغ به اهالی اطّلاع می­ دهد که هر کس به غیر از آقای میرزا قاسم­ خان رأی بدهد مورد موأخذه قرار خواهد گرفت. دو نفر دیگر خازن دیوان و منظم دیوان مستأجرین خالصه مقداری رأی به حکومت می­ دهند و می­ گویند چون رعایا باید مشغول امور زراعتی باشند خود آنها از این که یک یک در محل انجمن نظار حاضر شده رأی بدهند معاف فرموده آرای آنها مطابق دستورالعمل حکومتی حاضر شد.»

- میرزا قاسم خان به غیر از نمایندگی مردم شهریار و ساوجبلاغ، مسئولیت ­های دیگری را هم عهده دار شد؟

- وزارت پست و تلگراف در دولت موقّت رضاقلی خان نظام ­السلطنه مافی در سال 1294ش، ریاست دفتر و معاونت رییس ­الوزراء (نخست­ وزیری) در سال 1300ش، معاونت و کفالت وزارت داخله در سال 1304ش، وزارت پست و تلگراف و تلفن در کابینه مخبرالسلطنه در سال 1306ش، استاندار اصفهان و گیلان و شهردار تهران در سال 1317ش و تدوین نخستین قانون رانندگی در تهران از دیگر فعالیّت­ های اجتماعی و سیاسی او بود.

- عملکرد میرزا قاسم خان به هنگام نمایندگی ­اش، چه تاثیری بر آبادانی مناطق ساوجبلاغ و شهریار داشت؟

- از بررسی ­های دوست گرامی ­ام آقای معین ­الدین محرابی (پژوهشگر حوزه پارلمان و مطبوعات ایران) درباره عملکرد میرزا قاسم خان چنین برمی ­آید که ایشان در طول نمایندگی خود یک بار هم که شده نام ساوجبلاغ و شهریار را بر زبان نیاورده و در طول نمایندگی ­اش هیچ توجّهی به مشکلات و معضلات این مناطق نکرده است. این پژوهش آقای محرابی در شماره اوّل فصلنامه اسناد بهارستان (بهار 1392) منتشر شده است.

ادامه دارد

نشر نخست این گفت و گو در:  ماهنامه فراز البرز، سال اول، ش 3، دی 1394، ص 4.